Hội Nghị Thượng Đỉnh Mekong, Hua Hin Thái Lan
Trước sức ép của công luận, của các nhóm hoạt động môi sinh và gay gắt nhất là phong trào dân chúng từ các cộng đồng cư dân hạ lưu phản đối chống Trung Quốc và mạnh mẽ nhất là từ các tỉnh đông bắc Thái – nạn nhân trực tiếp của những khúc sông Mekong khô hạn.
Trước mối đe dọa sông Mekong cạn dòng do chuỗi đập thượng nguồn Vân Nam, bốn quốc gia Đông Nam Á thuộc lưu vực sông Mekong gồm Thái Lan, Lào, Cam Bốt và Việt Nam đã nhóm họp tại thành phố biển Hua Hin, 200 km phía nam Bangkok, để cùng thảo luận về phương cách khai thác bền vững nguồn tài nguyên sông Mekong. Thủ tướng Thái Lan Abhisit Vejjajiva, cho dù đang phải đương đầu với cuộc khủng hoảng chánh trị có thể đưa tới nội chiến, nhưng vẫn đến khai mạc hội nghị thượng đỉnh này với tuyên bố khẳng định:
“Sông Mekong đang bị đe dọa nghiêm trọng vì sự lạm dụng nguồn nước và hậu quả của biến đổi khí hậu. Nếu không có một chính sách khai thác thận trọng và hợp lý các nguồn tài nguyên sông Mekong, con sông hùng vĩ này không thể nào sống còn”.
Cũng để xoa dịu nỗi căm phẫn của cư dân khu vực hạ lưu, Bắc Kinh cử một phái đoàn quan sát do phó Ngoại trưởng Tống Đào / Song Tao tới dự hội nghị. Không là thành viên của Ủy Hội Sông Mekong, không bị một ràng buộc nào ngoài tư cách “tham dự đối thoại”. Như từ bao giờ, Bắc Kinh vẫn khẳng định do tình trạng hạn hán nghiêm trọng mới là nguyên nhân đưa tới con sông Mekong cạn dòng – và cũng khá trớ trêu là phân tích của chính Ủy Hội Sông Mekong / MRC cũng hậu thuẫn cho luận điểm đó của Trung Quốc. [4] Và đó là lý do tại sao các nhà hoạt động môi sinh đã lên án Ủy Hội Sông Mekong thất bại trong việc bảo vệ dòng sông Mekong. [5]
Trước sức ép của công luận, Bắc Kinh bắt đầu chịu chia xẻ một phần dữ kiện thủy văn liên quan tới hai con đập Vân Nam. Cũng nên ghi lại ở đây cái cảnh tiếp đón khá bẽ bàng mà Trung Quốc đã dành cho phái đoàn 4 nước thuộc Ủy Hội Sông Mekong qua ghi nhận của Boonchai Ngamvitrot, Giám đốc phòng Nghiên cứu Thủy văn của Thái Lan:
“Ngày đầu đoàn đến thăm Đập Cảnh Hồng, đến đập quan sát khoảng 1 tiếng, phía Trung Quốc cho phép chụp hình. Ngày thứ hai, đoàn đi thăm Đập Tiểu Loan, quan sát khoảng 1 tiếng nhưng tại đây họ không cho chụp hình. Tiếp đoàn chỉ có 5 hay 6 cán bộ công ty thủy điện, không có cấp đại diện chánh phủ hay bộ Thủy lợi Trung Quốc đi cùng. Chúng tôi nói chuyện rất ít, hầu như chỉ đi xem là chính”. [15]
Nếu gọi đó là chuyến đi quan sát thực địa / fact-finding, thì chỉ với vỏn vẹn 2 giờ đồng hồ đó, phái đoàn 4 nước đã thu thập được những thông tin gì nơi 2 con đập ấy ?
Ngoài chiến dịch tình cảm rất hời hợt ấy, trước sau Trung Quốc vẫn khăng khăng từ chối trách nhiệm về tình trạng cạn dòng của con sông Mekong trong thời gian vừa qua. [2] Với những lý lẽ, vẫn là sự lặp lại, không có gì mới và không thuyết phục, đó là:
Theo phái đoàn Trung Quốc thì chỉ có 13.5% lưu lượng sông Mekong đổ xuống từ khúc sông Lan Thương / thượng nguồn, so với lưu lượng trung bình hàng năm sông Mekong đổ ra Biển Đông, nên các con đập Vân Nam không có ảnh hưởng đáng kể tới hạ nguồn; không những thế các hồ chứa còn có tác dụng tích cực là điều hòa dòng chảy, ngăn ngừa lũ lụt và cải thiện dẫn thủy tiêu tưới cho nông nghiệp.
Nhận xét: nhưng theo Milton Osborne, chuyên gia uy tín về Đông Nam Á và là tác giả những cuốn sách nghiên cứu về Sông Mekong (như : The Mekong: Turbulent Past, Uncertain Future; River Road to China: The Search for the Source of the Mekong) thì trong Mùa Khô, lưu lượng nước sông Lan Thương ( tên Trung Quốc của sông Mekong) ở một số nơi, chiếm tới 40% lượng nước sông Mekong , gấp 3 lần con số Trung Quốc đưa ra là 13.5%. [11]
Phái đoàn Trung Quốc cho rằng không phải chỉ có các quốc gia hạ lưu chịu cảnh con sông Mekong cạn dòng, mà chính hàng triệu cư dân các tỉnh Tây Nam Trung Quốc cũng bị thiếu nước và hạn hán nghiêm trọng trong thời gian vừa qua.
Nhận xét: do thay đổi khí hậu, đã thiếu mưa, hạn hán, khi mà mực nước hồ chứa các con đập xuống thấp tới gần “mực nước chết”và để duy trì mức sản xuất điện cho các khu kỹ nghệ… thì 40% nguồn nước trong mùa khô bị giữ lại trong các con đập Vân Nam, thì hậu quả thiếu nước và cạn dòng dưới nguồn trầm trọng hơn là thế nào.
Cũng phái đoàn Trung Quốc đã phủ nhận tiếng nói báo động của các nhóm hoạt động môi sinh, và lên án những “lượng giá của họ về tác hại của các con đập Vân Nam là hoàn toàn không có cơ sở / groundless” vì Mekong cạn dòng là do “thiếu mưa / low rainfall” chứ không vì nguyên nhân nào khác.
Nhận xét: đã thiếu mưa trên toàn lưu vực từ thượng xuống hạ nguồn, trong suốt mùa khô, trông chờ nước do nguồn tuyết tan từ cao nguyên Tây Tạng để duy trì dòng chảy thiên nhiên vốn có từ ngàn năm của con sông Mekong thì nay nguồn nước ấy bị giữ lại trong hồ chứa khổng lồ của các con đập Vân Nam và cảnh “thượng nguồn tích thủy, hạ nguồn khan” tưởng là hiển nhiên vậy mà vẫn bị Trung Quốc phủ nhận. [11]
Nói gì đi nữa thì cho đến nay Trung Quốc vẫn cương quyết từ chối gia nhập Ủy Hội Sông Mekong để không bị ràng buộc bởi bất cứ quyết định nào của tổ chức này. Dưới mắt cư dân hạ nguồn thì Trung Quốc là một khuôn mặt “bất nhẫn” hay nói theo ngôn từ ngoại giao nhẹ nhàng hơn thì Bắc Kinh hoàn toàn “vô cảm” với những khó khăn của các quốc gia ven sông nơi lưu vực dưới sông Mekong.
NHỮNG CON ĐẬP Á CHÂU
Trung Quốc đã khởi công xây con đập thủy điện lớn nhất Miến Điện, Myitsone 3,600 MW trên sông Irrawaddy từ cuối năm 2007. Vị trí con đập nằm ngay trên hợp lưu của hai nhánh sông, cách Myitsone thủ phủ của bang Kachin 42 km về hướng bắc.
Theo tờ báo của nhà nước Miến Điện, The New Light of Myanmar, từ tháng 5 năm 2007 Miến Điện đã hoàn tất phác thảo 7 dự án thủy điện trên sông Irrawaddy với tổng công suất lên tới 13,360 MW, do một ký kết giữa Công Ty Đầu Tư Điện Lực Trung Quốc (CPI / China Power Investment Corporation) và Bộ Điện Lực Miến Điện.
Nhưng theo Tổ Chức Môi Sinh Kachin có trụ sở ở Chiang Mai Thái Lan, thì tình trạng đàn áp nhân quyền cư dân địa phương trên luôn luôn diễn ra trên vùng xây đập. Di sản thiên nhiên và văn hóa của sắc tộc Kachin đang bị hủy hoại, với hơn 40 ngôi làng quanh vùng xây đập sẽ hoàn toàn bị ngập lụt và hơn 10 ngàn cư dân thì bị mất hết nhà cửa và bị cưỡng bách phải di dời. Chưa kể đến trường hợp nếu con đập bị xập do động đất sẽ gây thảm họa cho hàng triệu cư dân nơi hạ nguồn. ( Bắc Miến là vùng động đất đang hoạt động / seismically active zone giống như Vân Nam) [9]
Mới đây 6/ 2010, khi Thủ Tướng Trung Quốc Ôn Gia Bảo tới thăm giới lãnh đạo quân phiệt Miến Điện để thảo luận về “các vấn đề năng lượng” cũng có nghĩa là hai nước sẽ phải đẩy mạnh kế hoạch xây các con đập thủy điện trên lãnh thổ Miến. Đập Myitsone trên sông Irrawaddy chỉ là một trong 9 dự án án và ngoài Công Ty Đầu Tư Điện Lực Trung Quốc CPI thì nay có thêm một công ty xây đập lớn khác của Trung Quốc CDT (China Datang Corporation), tham dự vào.
Cho dù gặp sự chống đối mạnh mẽ của sắc dân Kachin, điển hình là đã xảy ra các vụ nổ bom (17/04/2010) nơi công trình xây đập khiến 4 công nhân xây đập Trung Quốc chết và nhiều người khác bị thương, thì ngay sau đó dân Kachin bị quân đội bắt bớ, tra tấn và đàn áp dữ dội hơn. Kế hoạch cưỡng bách tái định cư / forcibly relocated và tiến độ xây đập vẫn không hề bị chậm lại. [10]
Cũng dễ hiểu tại sao Trung Quốc vẫn chuộng ký kết hợp đồng làm ăn với các thể chế độc tài, nhân danh ổn định chánh trị bằng đàn áp.
_ Trên Cao Nguyên Tây Tạng:
Xứ tuyết Tây Tạng là vùng đất cao từ 3,500 tới 5,000 mét, được mệnh danh là “nóc của trái đất”, các con sông lớn như mạch sống cho toàn vùng Châu Á đều bắt nguồn từ cao nguyên Tây Tạng. Phía đông ngoài hai con sông lớn Hoàng Hà và Dương Tử hoàn toàn nằm trong lãnh thổ Trung Quốc, còn phải kể tới ba con sông khác: Mekong, Irrawaddy và Salween. Phía tây và tây nam là các con sông: Indus, Sutlej và Yarlung Zangpo – Yarlung Zangpo còn được mệnh danh là “con sông cao nhất thế giới”.
Bắc Kinh đã xác nhận với Ấn Độ là, Hoa Lục sẽ xây con đập đầu tiên trên con sông Yarlung Zangbo – Brahmaputra, vốn là một con sông lớn, chảy xuyên qua rặng Hy Mã Lạp Sơn, đổ xuống một đại vực (grand canyon) lớn và sâu nhất, trước khi chảy sang Ấn Độ. Đây là dòng sông huyết mạch của bao nhiêu triệu cư dân Ấn.
Các chuyên gia Hoa Lục còn cho họ biết sẽ xây thêm 4 con đập nữa trong vùng thung lũng giữa hai quận hạt Sangro và Jiacha. Khi hoàn tất, tổng số công suất của những con đập thủy điện này sẽ “nhiều lần lớn hơn” công suất con đập Tam Hiệp (Three Gorges Dam) lớn nhất thế giới trên sông Dương Tử. [6]
Nguồn năng lượng mới này tương đương với 100 triệu tấn than đá, hoặc bằng toàn trữ lượng dầu khí trên Biển Đông / it could generate energy equivalent to all the oil and gas in the South China sea. [14]
Ai cũng biết Biển Đông đang là “vùng tranh chấp nóng” giữa Trung Quốc, Việt Nam và các quốc gia Đông Nam Á.
Ấn Độ đã bày tỏ mối quan tâm về những con đập sắp tới của Trung Quốc, sẽ có ảnh hưởng hủy hoại sinh cảnh vốn đã mong manh của vùng Hy Mã Lạp Sơn và nhất là tác động trực tiếp trên lưu lượng con sông Brahmaputra, là nguồn cung cấp nước cho các vùng nông nghiệp và kỹ nghệ các tỉnh Đông Bắc Ấn Độ. Nỗi lo ngại của Ấn càng gia tăng khi nhận thức được rằng qua các con đập, Bắc Kinh sẽ hoàn toàn kiểm soát nguồn nước cung cấp cho vùng đất 90,000 km2 đang trong vòng tranh chấp biên giới giữa hai nước.
[ Tưởng cũng nên nhắc lại là trong quá khứ đã xảy một cuộc Chiến tranh Biên giới giữa Trung Quốc và Ấn Độ (Sino-Indian War) vào tháng 10 năm 1962, trên cao độ hơn 4,000 mét, sau đó tuy ngưng bắn nhưng tình hình vẫn căng thẳng và vấn đề biên giới giữa hai nước chưa được giải quyết. Nay nhìn lại, người ta không thể không liên hệ yếu tố chánh trị phía sau cuộc chiến này: sự vùng dậy của nhân dân Tây Tạng bị Trung Quốc thẳng tay đàn áp (1959) và sau đó Tân Đề Ly đón nhận Đức Đạt Lai Đạt Ma vào Ấn Độ tỵ nạn đã gây cho Bắc Kinh không ít giận dữ ].
Cũng như với các con đập thượng nguồn Sông Mekong, lập luận của Trung Quốc bao giờ cũng là tiếng nói “phủ nhận” ảnh hưởng của chuỗi đập trên cao nguyên Tây Tạng đối với nguồn nước của Ấn Độ.
Bằng một giọng khá trịch thượng và cả thách thức với một cường quốc láng giềng có cả vũ khí nguyên tử là Ấn Độ, giới chức Bắc Kinh cho rằng họ không có ràng buộc nào để phải công khai hóa kế hoạch của họ với Tân Đề Li, nhưng họ đã làm như vậy để tạo sự tin cậy và giảm thiểu căng thẳng giữa hai quốc gia. [Sic]
Yan Zhiyong, tổng giám đốc Nhóm Tham vấn Thủy điện Trung Quốc (China Hydropower Engineering Consulting Group) nhận định : “Tây Tạng là nguồn dự trữ thủy điện lớn nhất so với các tỉnh khác của Trung Quốc. Chuyển điện điện từ Tây Tạng sang các tỉnh miền Đông sẽ giải quyết vấn đề thiếu năng lượng đáng kể của Trung Quốc”.
Anant Krishnan, nhà ngoại giao cao cấp của Ấn Độ cho rằng kế hoạch xây đập tràn lan của Bắc Kinh, cho dù đó là trong lãnh thổ Trung Quốc nhưng chắc chắn sẽ ảnh hưởng tác hại mối quan hệ đối với các quốc gia hạ nguồn. Rồi ông ta cũng không quên so sánh :
“Ấn Độ bị báo động vì những con đập trên sông Yarlung Zangbo- Brahmaputra, cũng giống như với các quốc gia Thái Lan, Lào, Cam Bốt và Việt Nam đối với những con đập Vân Nam trên thượng nguồn sông Langcang – Mekong”. [6]
NHỮNG CON ĐẬP TRÊN LỤC ĐỊA PHI CHÂU:
Theo báo Economist, Châu Phi là một lục địa ít xây đập nhất. Cũng là lục địa thiếu nước và thiếu điện nhất. Đó là vùng đất hứa để xây thêm những con đập và Trung Quốc là quốc gia bỏ tiền xây nhiều con đập mới ở Phi Châu, nhưng hiệu năng của những con đập ấy thường dưới xa mức dự tính do khí hậu thất thường, tiên đoán thủy văn không chính xác cộng thêm với tham nhũng về chính trị nên Châu Phi không phải là “đắc địa” để Trung Quốc vội vã đầu tư thêm vàokỹ nghệ xây đập [7], ngoài những kế hoạch đang sinh lợi khác như thuê đất, phá rừng lấy gỗ và chuyên trở các nguồn tài nguyên từ Phi Châu về Trung Quốc.
XÂY ĐẬP TOÀN CẦU: TRUNG QUỐC VÀ NHÂN QUYỀN
Phân nửa những con đập lớn trên hành tinh này là nằm trong lãnh thổ Trung Quốc và Bắc Kinh cũng là chủ nhân các đại công ty xây đập lớn nhất thế giới.
Chỉ mấy thập niên trước đây thôi, Trung Quốc còn cần yểm trợ kỹ thuật của các công ty xây đập Tây Phương, như với tập đoàn đa quốc gia EHDC (Ertan Hydroelectric Development Corporation) khi thực hiện dự án đập Tam Hợp (Three Gorges projects). Nhưng cũng lúc đó, Trung Quốc có ngay chiến lược làm ăn với các công ty ngoại quốc, họ đặt ra yêu cầu các công ty này phải chấp nhận cho sản xuất phân nửa những giàn turbines và các nhà máy phát điện ngay tại Trung Quốc với sự tham gia của các kỹ sư thủy điện và công nhân kỹ thuật Trung Quốc. Một hình thức thu hút kỹ thuật cao của Tây Phương vào Trung Quốc trong một thời gian ngắn với gía rẻ.
Trước mối lợi nhuận hàng tỉ Mỹ kim, các đại công ty Tây Phương như ABB, Alstom, General Electric and Siemens đã chấp nhận giải pháp này cũng có nghĩa đồng ý chuyển giao quy trình công nghệ xây đập cho Trung Quốc. Và các nhóm kỹ sư trẻ Trung Quốc đã không bỏ lỡ cơ hội, rất mau chóng học hỏi và làm chủ các khâu kỹ thuật xây đập của ngoại quốc và rồi không lâu sau đó, Trung Quốc đã có thể tự chế tạo và sản xuất mọi trang bị cho kỹ nghệ xây đập ngay tại Hoa Lục.
Để rồi ngày nay, Trung Quốc vượt qua các bậc thầy, thống lĩnh thị trường xây đập toàn cầu, nhận xây 19 trong số 24 dự án đập lớn nhất thế giới. Không có con số chính xác, nhưng có thể nói rằng không ít các giàn turbines và trang thiết bị xây các con đập lớn nhỏ ở Việt Nam hiện nay đều mang thương hiệu Made in China, điều phỏng đoán ấy chắc không sai.
Nhưng ngoài vấn đề Hoa Lục làm chủ được kỹ thuật xây đập, nhiều người đã tự hỏi bằng cách nào Trung Quốc đạt được những thành tựu “xuất cảng kỹ nghệ xây đập” nhanh như vậy sang nhiều quốc gia khác ?
Giám đốc chánh trị Mạng Lưới Sông Thế giới (IRN/ International River Network), Peter Bosshard đã tìm được lời giải đáp. Đó là, trong khi các đối tác Tây phương tuy có nhiều kinh nghiệm và kỹ thuật cao hơn nhưng cũng vì biết quan tâm nhiều hơn tới ảnh hưởng môi trường và tác động xã hội của từng con đập nói chung vì “tôn trọng nhân quyền” họ đã rất “dè dặt và bảo thủ” , trong khi đó phía Trung Quốc không có cùng mức độ quan tâm như vậy và Bắc Kinh chưa bao giờ bỏ lỡ cơ hội sinh lợi, cứ thế nhận đấu thầu và tiến tới cho dù không đáp ứng được những tiêu chuẩn môi sinh quốc tế. [8]
Nhưng rồi ra, trước công luận thế giới, Trung Quốc không thể nói là hoàn toàn vô can trước tác hại của những con đập nơi các quốc gia mà Trung Quốc trực tiếp đầu tư vào. Điển hình là những gì tệ hại đang diễn ra trong Lưu Vực Lớn Sông Mekong (GMS/ Greater Mekong Subregion); và báo chí đã đưa ra một ví von rất gợi hình là Trung Quốc đang liều lĩnh bước đi trên trên những tảng băng mỏng / China walks on thin ice. Một hình ảnh nước lớn Trung Quốc chắc chắn sẽ xấu xí hơn nếu cứ tiếp tục với những công trình xây dựng thiếu bền vững như vậy trên khắp hành tinh này.
Trung Quốc đã chia rẽ, khống chế được các nước nhỏ Đông Nam Á trong đó có Việt Nam, nhưng khi Bắc Kinh hành xử ngang ngược chặn nguồn nước một nước láng giềng lớn như Ấn Độ, liệu có dễ dàng như vậy không hay là bắt đầu “châm ngòi” cho một cuộc “chiến tranh vì nước”.
